*स्पर्धा परीक्षा मराठी व्याकरण - शब्दविचार -* १
30| Feb 15, 2019, 04.00 AM IST
*वैशाली कार्लेकर*
शब्दांवाचून कळले सारे, शब्दांच्या पलीकडले ......... मंगेश पाडगावकरांच्या लेखणीतून उतरलेले, पु ल देशपांडे यांनी संगीत दिलेले आणि जितेंद्र अभिषेकी यांनी स्वरसाज दिलेले हे अजरामर गीत तुम्हाला माहीत असेलच. व्याकरणातला शब्दविचार शिकतानाही याच गाण्यातील 'शब्दांच्या पलीकडले' ही ओळ आठवावी म्हणजे शब्दविचार कळून जाईल. कारण व्याकरणात प्रत्येक स्वतंत्र 'शब्दाच्या पलीकडे' जाऊन त्या शब्दाद्वारे वाक्यात कोणते कार्य घडले आहे, त्या संदर्भावर त्या शब्दाची जात (प्रकार) अवलंबून असते. थोडक्यात एक विशिष्ट शब्द म्हणजे त्याची नेहमी हीच विशिष्ट जात असेल असे गृहीत धरता येत नाही. यासाठी एक उदाहरण पाहू या.
१ दशरथाने कैकयीला दोन वर दिले. (नाम )
२. तू त्या राजपुत्राला वर. (क्रियापद)
3. पक्षी झाडावर बसतो. (शब्दयोगी अव्यय)
४. बाण खालून वर गेला. (क्रियाविशेषण)
या वाक्यांमध्ये 'वर' हा एकच शब्द वाक्यात विविध कार्ये करतो म्हणूनच त्याला वेगवेगळ्या शब्दजातींची नावे दिली आहेत. म्हणूनच शब्दाचा विचार करताना आपली ही मनोभूमिका तयार झाली की शब्दांच्या जाती समजणे सोपे जाते.
आता आपण सर्वप्रथम शब्दाची व्याकरणिक व्याख्या पाहूया.
शब्द - ठराविक क्रमाने आलेल्या अक्षरांच्या समूहाला काही अर्थ प्राप्त झाला, तर त्याला शब्द असे म्हणतात.
उदा. 'म, क, ळ' या तीन अक्षरांची 'कमळ' अशा क्रमाने रचना केली तर मराठी भाषेत त्याचा अर्थबोध होतो व त्यामुळे तो मराठी भाषेतला अर्थपूर्ण शब्द आहे असे म्हणता येते. मात्र मकळ, कळम अशा रचना मराठीत अर्थपूर्ण होत नसल्याने त्यांना शब्द म्हणता येणार नाहीत.
आता शब्दांच्या मुख्य आठ जाती पाहू या.
शब्दांच्या जाती
शब्दांच्या वाक्यातील कार्यावरून त्यांच्या पुढीलप्रमाणे आठ जाती ठरतात.
नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद, क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय आणि केवलप्रयोगी अव्यय
यातील पहिल्या चार जाती सव्यय किंवा विकारी आहेत, कारण त्यांच्यामध्ये बदल होतो, तर पुढील चार जाती अव्यय किंवा अविकारी आहेत. त्यांच्यामध्ये बदल होत नाहीत.
शब्दांच्या जातींच्या व्याख्या आणि उदाहरणे तुम्ही संदर्भ पुस्तकातून अभ्यासालच. इथे आपण त्यांच्याविषयी काही विशेष माहिती पाहूया.
नामांचे धर्मवाचक आणि धर्मिवाचक असे वर्गीकरण असून सामान्यनाम, विशेषनाम व भाववाचकनाम असे तीन प्रकार आहेत.
नामाच्या मूळ प्रकारांचेही एकमेकांच्या जागी कार्य होते. तसेच इतर शब्दजातीही काहीवेळा नामरूपात येतात. उदा. मी आत्ताच नगरहून आलो. (नगर- मूळचे सामान्यनाम, येथे विशेषनाम ) शहाण्याला शब्दांचा मार ( शहाणा- मूळचे विशेषण, येथे सामान्यनाम)
लिंग, वचन आणि विभक्तीमुळे नामाच्या रुपात जो बदल होतो त्याला नामाचे विकरण असे म्हणतात.
मराठीत ३ लिंगे मानतात. निर्जीव वस्तूंची लिंगे काल्पनिक आहेत, त्यामागे काही बाबतीत तत्त्व आढळते, तर अनेक अपवाद आढळतात. त्यामुळे मराठी भाषा ऐकून आणि बोलण्यात तिचा वारंवार उपयोग करूनच ही लिंगव्यवस्था समजून घेता येते.
मराठीत २ वचने आहेत. वचन बदलताना काही नामांचे रूप बदलते, तर काहींचे तेच राहते. जोडपे, त्रिकूट, ढीग, रास, समिती, सैन्य यातून अनेकत्व किंवा समूह दर्शविला गेला तरी तो एक गट मानून त्याचे एकवचन मानले जाते. मात्र २ किंवा त्याहून जास्त जोडपी, त्रिकुटे, ढीग असले तर अनेकवचनी मानली जातात.
सामान्यरूपे लक्षात येण्यासाठी त्या नामाचा वाक्यात उपयोग करून पाहावा. वर्ग या शब्दाचे सामान्यरूप 'वर्गा' आहे, वर्गात किंवा वर्गाला नव्हे. या छोट्या पण महत्त्वाच्या गोष्टी नक्की लक्षात ठेवा.
प्रश्नार्थक सर्वनाम आणि सामान्य (अनिश्चित) सर्वनाम यातील फरक - उदा. कोण रे तू? (प्रश्नार्थक सर्वनाम), तिकडे कोण आहे, ते मला माहीत नाही. (सामान्य किंवा अनिश्चित सर्वनाम)
आपण आणि स्वतः या ही पुरुषवाचक सर्वनाम आणि आत्मवाचक सर्वनाम या दोन्ही प्रकारात आढळतात. त्यांच्यातील फरक लक्षात घेणे.
विशेषणांचे मुख्य प्रकार
अ) सिद्ध विशेषणे - १. गुणविशेषणे- मोठी मुले, २. संख्याविशेषणे -दहा मुली, ३. सार्वनामिक विशेषणे -माझे पुस्तक, ब) साधित विशेषणे - १. नामसाधित विशेषणे - सातारी पेढे, २. धातुसाधित विशेषणे - हसरी मुलगी, ३. अव्ययसाधित विशेषणे - वरचा मजला
क्रियापदाचा अभ्यास करताना धातू, धातुसाधिते, कर्ता, कर्म या सर्व संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. उदाहरणादाखल एकेक वाक्य लक्षात घेऊन सकर्मक, अकर्मक, द्विकर्मक, उभयविध क्रियापदे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. मो. रा. वाळंबे लिखित सुगम मराठी व्याकरण व लेखन या पुस्तकामध्ये क्रियापदविचाराची सविस्तर माहिती आहे.
काळांच्या उपप्रकारांमधील अपूर्ण काळ आणि रीतिकाळ यांच्यातील फरक नीट समजून घ्यावा. उदा. तो कविता म्हणत असेल -(भविष्यात क्रिया चालू असल्याचे दिसते -अपूर्ण भविष्यकाळ) तो कविता म्हणत राहील/जाईल. (भविष्यात क्रिया सतत करत राहण्याची रीत समजते - रीति भविष्यकाळ)
क्रियाविशेषण अव्यये, शब्दयोगी अव्यये, उभयान्वयी अव्यये आणि केवलप्रयोगी अव्यये या सर्व अव्ययप्रकारांचे त्यांच्या अर्थावरून व स्वरूपावरून विविध प्रकार आहेत. ते बारकाईने अभ्यासावेत.
अशाप्रकारे सुरुवातीला लिहिल्याप्रमाणे शब्दांचे वाक्यातील कार्य समजून जात निश्चित केली तर शब्दविचार हा संपूर्ण घटक अभ्यासासाठी सोपा आहे. पुढील लेखामध्ये आपण समास, शब्दसिद्धी आणि शब्दशक्ती या घटकांची माहिती घेऊया.
30| Feb 15, 2019, 04.00 AM IST
*वैशाली कार्लेकर*
शब्दांवाचून कळले सारे, शब्दांच्या पलीकडले ......... मंगेश पाडगावकरांच्या लेखणीतून उतरलेले, पु ल देशपांडे यांनी संगीत दिलेले आणि जितेंद्र अभिषेकी यांनी स्वरसाज दिलेले हे अजरामर गीत तुम्हाला माहीत असेलच. व्याकरणातला शब्दविचार शिकतानाही याच गाण्यातील 'शब्दांच्या पलीकडले' ही ओळ आठवावी म्हणजे शब्दविचार कळून जाईल. कारण व्याकरणात प्रत्येक स्वतंत्र 'शब्दाच्या पलीकडे' जाऊन त्या शब्दाद्वारे वाक्यात कोणते कार्य घडले आहे, त्या संदर्भावर त्या शब्दाची जात (प्रकार) अवलंबून असते. थोडक्यात एक विशिष्ट शब्द म्हणजे त्याची नेहमी हीच विशिष्ट जात असेल असे गृहीत धरता येत नाही. यासाठी एक उदाहरण पाहू या.
१ दशरथाने कैकयीला दोन वर दिले. (नाम )
२. तू त्या राजपुत्राला वर. (क्रियापद)
3. पक्षी झाडावर बसतो. (शब्दयोगी अव्यय)
४. बाण खालून वर गेला. (क्रियाविशेषण)
या वाक्यांमध्ये 'वर' हा एकच शब्द वाक्यात विविध कार्ये करतो म्हणूनच त्याला वेगवेगळ्या शब्दजातींची नावे दिली आहेत. म्हणूनच शब्दाचा विचार करताना आपली ही मनोभूमिका तयार झाली की शब्दांच्या जाती समजणे सोपे जाते.
आता आपण सर्वप्रथम शब्दाची व्याकरणिक व्याख्या पाहूया.
शब्द - ठराविक क्रमाने आलेल्या अक्षरांच्या समूहाला काही अर्थ प्राप्त झाला, तर त्याला शब्द असे म्हणतात.
उदा. 'म, क, ळ' या तीन अक्षरांची 'कमळ' अशा क्रमाने रचना केली तर मराठी भाषेत त्याचा अर्थबोध होतो व त्यामुळे तो मराठी भाषेतला अर्थपूर्ण शब्द आहे असे म्हणता येते. मात्र मकळ, कळम अशा रचना मराठीत अर्थपूर्ण होत नसल्याने त्यांना शब्द म्हणता येणार नाहीत.
आता शब्दांच्या मुख्य आठ जाती पाहू या.
शब्दांच्या जाती
शब्दांच्या वाक्यातील कार्यावरून त्यांच्या पुढीलप्रमाणे आठ जाती ठरतात.
नाम, सर्वनाम, विशेषण, क्रियापद, क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय आणि केवलप्रयोगी अव्यय
यातील पहिल्या चार जाती सव्यय किंवा विकारी आहेत, कारण त्यांच्यामध्ये बदल होतो, तर पुढील चार जाती अव्यय किंवा अविकारी आहेत. त्यांच्यामध्ये बदल होत नाहीत.
शब्दांच्या जातींच्या व्याख्या आणि उदाहरणे तुम्ही संदर्भ पुस्तकातून अभ्यासालच. इथे आपण त्यांच्याविषयी काही विशेष माहिती पाहूया.
नामांचे धर्मवाचक आणि धर्मिवाचक असे वर्गीकरण असून सामान्यनाम, विशेषनाम व भाववाचकनाम असे तीन प्रकार आहेत.
नामाच्या मूळ प्रकारांचेही एकमेकांच्या जागी कार्य होते. तसेच इतर शब्दजातीही काहीवेळा नामरूपात येतात. उदा. मी आत्ताच नगरहून आलो. (नगर- मूळचे सामान्यनाम, येथे विशेषनाम ) शहाण्याला शब्दांचा मार ( शहाणा- मूळचे विशेषण, येथे सामान्यनाम)
लिंग, वचन आणि विभक्तीमुळे नामाच्या रुपात जो बदल होतो त्याला नामाचे विकरण असे म्हणतात.
मराठीत ३ लिंगे मानतात. निर्जीव वस्तूंची लिंगे काल्पनिक आहेत, त्यामागे काही बाबतीत तत्त्व आढळते, तर अनेक अपवाद आढळतात. त्यामुळे मराठी भाषा ऐकून आणि बोलण्यात तिचा वारंवार उपयोग करूनच ही लिंगव्यवस्था समजून घेता येते.
मराठीत २ वचने आहेत. वचन बदलताना काही नामांचे रूप बदलते, तर काहींचे तेच राहते. जोडपे, त्रिकूट, ढीग, रास, समिती, सैन्य यातून अनेकत्व किंवा समूह दर्शविला गेला तरी तो एक गट मानून त्याचे एकवचन मानले जाते. मात्र २ किंवा त्याहून जास्त जोडपी, त्रिकुटे, ढीग असले तर अनेकवचनी मानली जातात.
सामान्यरूपे लक्षात येण्यासाठी त्या नामाचा वाक्यात उपयोग करून पाहावा. वर्ग या शब्दाचे सामान्यरूप 'वर्गा' आहे, वर्गात किंवा वर्गाला नव्हे. या छोट्या पण महत्त्वाच्या गोष्टी नक्की लक्षात ठेवा.
प्रश्नार्थक सर्वनाम आणि सामान्य (अनिश्चित) सर्वनाम यातील फरक - उदा. कोण रे तू? (प्रश्नार्थक सर्वनाम), तिकडे कोण आहे, ते मला माहीत नाही. (सामान्य किंवा अनिश्चित सर्वनाम)
आपण आणि स्वतः या ही पुरुषवाचक सर्वनाम आणि आत्मवाचक सर्वनाम या दोन्ही प्रकारात आढळतात. त्यांच्यातील फरक लक्षात घेणे.
विशेषणांचे मुख्य प्रकार
अ) सिद्ध विशेषणे - १. गुणविशेषणे- मोठी मुले, २. संख्याविशेषणे -दहा मुली, ३. सार्वनामिक विशेषणे -माझे पुस्तक, ब) साधित विशेषणे - १. नामसाधित विशेषणे - सातारी पेढे, २. धातुसाधित विशेषणे - हसरी मुलगी, ३. अव्ययसाधित विशेषणे - वरचा मजला
क्रियापदाचा अभ्यास करताना धातू, धातुसाधिते, कर्ता, कर्म या सर्व संकल्पना समजून घेणे आवश्यक आहे. उदाहरणादाखल एकेक वाक्य लक्षात घेऊन सकर्मक, अकर्मक, द्विकर्मक, उभयविध क्रियापदे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. मो. रा. वाळंबे लिखित सुगम मराठी व्याकरण व लेखन या पुस्तकामध्ये क्रियापदविचाराची सविस्तर माहिती आहे.
काळांच्या उपप्रकारांमधील अपूर्ण काळ आणि रीतिकाळ यांच्यातील फरक नीट समजून घ्यावा. उदा. तो कविता म्हणत असेल -(भविष्यात क्रिया चालू असल्याचे दिसते -अपूर्ण भविष्यकाळ) तो कविता म्हणत राहील/जाईल. (भविष्यात क्रिया सतत करत राहण्याची रीत समजते - रीति भविष्यकाळ)
क्रियाविशेषण अव्यये, शब्दयोगी अव्यये, उभयान्वयी अव्यये आणि केवलप्रयोगी अव्यये या सर्व अव्ययप्रकारांचे त्यांच्या अर्थावरून व स्वरूपावरून विविध प्रकार आहेत. ते बारकाईने अभ्यासावेत.
अशाप्रकारे सुरुवातीला लिहिल्याप्रमाणे शब्दांचे वाक्यातील कार्य समजून जात निश्चित केली तर शब्दविचार हा संपूर्ण घटक अभ्यासासाठी सोपा आहे. पुढील लेखामध्ये आपण समास, शब्दसिद्धी आणि शब्दशक्ती या घटकांची माहिती घेऊया.
